فرش دستباف ایران ، گوهری از جنس عشق و فرهنگ

تاریخچه فرش دستباف ایران

طبق روایات شاهنامه فردوسی ، آغاز فرشبافی ، رشتن و بافتن به زمان تهمورث یعنی زمان پیشدادیان باز می گردد و در تاریخ طبری از فرش هایی که با مو و پشم حیوانات در این دوره بافته شده سخن رفته است. قدیمی ترین نشانه از هنر قالیبافی به عصر مفرغ باز می گردد ، این نشانه یک کارد قالیبافی است که از گورهای عهد مفرغ ترکمنستان و شمال ایران یافت شده است. در شهر سوخته ( دشت سیستان ، جنوب شرقی ایران ) نیز فرش های حصیری و پارچه و ابزارهای بافندگی به دست آمده که متعلق به ۲۸۰۰ – ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد حضرت مسیح است. در دوره هخامنشیان و به نقل از گزنفون ، شهر کهن ساردیس به قالی های گره باف خود فخر می کرده که به نقش های حاشیه و هیکل های مردان و شیردال های افسانه ای آراسته بوده است.

کهن ترین قالی ها به ترتیب : قالی کشف شده در نقش برجسته کاخ نینوا ، فرش پازیریک از پنجمین گور اقوام سکایی ، تکه فرش قومس ( دوران ساسانیان ) ، فرش آناتولی ( ۱۳ – ۱۴م ).

از دوره اشکانیان تنها می توان به فرش مقبره لو کان چین اشاره کرد که به عقیده پژوهشگران پشم آن از قفقاز ( که در آن زمان متعلق به ایران بود ) است. از دوره ساسانیان نیز تکه فرش قومس و فرش تاریخی و جواهرنشان بهارستان که در تالار بار عام کاخ تیسفون گسترده بوده و پس از حمله اعراب به عنوان غنیمت تقسیم شده است.

در قرون اولیه هجری پس از نفوذ اسلام طرح فرش ها ، به سبب منع شبیه سازی و زینت ، تغییر کرد اما در زمان خلفای عباسی که تجمل گرایی و قصرهای پر زرق و برق رواج یافت این گونه فرش ها نیز رونق گرفت. از دوره سلجوقی نیز تکه فرشی با نقوش هندسی در موزه اوقاف استانبول نگهداری می شود.

سفرنامه ابن بطوطه از دوره ایلخانان به فرش های عظیم و گرانبهای کاخ غازانخان و فرش های حرم امام رضا (ع) در مشهد اشاره کرده است. در دوره تیموریان از کارگاه های بزرگ قالیبافی سبزوار و استفاده از مینیاتور در نقشه فرش ها توسط نگارگران چیره دست سخن رفته است.

در دوره صفویان نیز اقدامات زیر صورت پذیرفته است :

• شاه اسماعیل ، توسعه کارگاه های قالیبافی در تبریز.
• شاه تهماسب ، قالی ایران در زیبایی و ظرافت بافت به حد کمال می رسد ، قالی معروف و تاریخی اردبیل در این زمان بافته شده است.
• شاه عباس ، در اصفهان و چند شهر دیگر کارگاه قالیبافی دایر کرد و دستور داد که هر کانون ، فرش را به شیوه خود ببافد تا اصالت هنری آن حفظ شود. در زمان صفویان برای اولین بار قالیبافی از ایل ها و طایفه های کوچنده و روستاها و آبادی های کوچک به شهرها آمد. فرش های نفیس این دوران به بیش از سه هزار تخته تخمین زده شده است.

در زمان افشاریان بخاطر جنگ های پی در پی تولید فرش های زینتی کاهش یافت. از زمان کریم خان زند دو تخته فرش باقی مانده که یکی تاریخ دار و به سفارش حاکم وقت کرمان و دیگری احتمالاً در شیراز بافته شده است.

در زمان قاجار اروپا و آمریکا تقاضا برای خرید فرش ایران را افزایش می دهند. شرکت های چند ملیتی فرش در ظاهر برای تشویق به صادرات و در واقع برای سودجویی کشورهای استعمار طلب تأسیس می شود.

دو کتاب در زمینه فرش به رشته تحریر در می آید :

• کتاب تجارت قالی رنگین به رنگ های جوهری
• کتاب یادگار حسن از آثار دین

در دوران پهلوی به کارگاه ها نظم بخشیده شد و بهداشت مورد اهمیت قرار گرفت. دستگاه فرش ماشینی نیز وارد ایران شد. پس از انحلال مؤسسه قالی ایران ، شرکت سهامی فرش ایران تأسیس شد و مرکز صنایع دستی ، انجمن دوستداران فرش ایران و موزه فرش دایر گردید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی بر پایه مصوبه سال ۱۳۸۲ شورای عالی اداری ” مرکز ملی فرش ایران ” برای سامان دهی و یکپارچگی وضعیت کمی و کیفی تولید و عرضه فرش دستباف بنیان نهاده شد. هدف این مرکز ، معرفی جایگاه ارزشمند فرش دستباف ایران ، حمایت از بافندگان و دست اندرکاران فرش و توسعه صادرات این محصول با ارزش است.

برگرفته از : وب سایت مرکز ملی فرش ایران

فرش دستباف ایرانی در ادبیات و شعر ایران زمین نیز همواره نمود داشته و در دوره صفوی ، بر روی بسیاری از فرش‌های دستباف ، اشعار شاعران بزرگ ایران نقش می‌شده و از جمله روی قالی نفیس اردبیل که در ۹۴۶ هجری قمری برابر ۱۵۳۹ میلادی برای شاه‌ تهماسب اول صفوی ( دومین پادشاه از سلسله صفویه که تشیع را مذهب رسمی ایران قرار دادند ) بافته شده است و اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن موجود است و این مطلع از غزل حافظ دیده می‌شود :

جز آستان توام در جهان پناهی نیست ، سر مرا به جز این در حواله‌گاهی نیست

در جای دیگر آن فرش این اشعار را بافته‌اند :

‌ای خوش آن فرش که در بزم مراد ، سایه‌وش در قدم شاه افتاد
روی بنهاد به ره چون خورشید ، کرد فرش قدمش موی سفید
این نه فرش است گل نسرین است ، پرده‌ی دیده‌ی حور العین است

این شعر نیز در فرش نقش ترنج با گل و جانور در موزه متروپولیتن نیویورک دیده می‌شود :

‌ای در دل لاله داغ از دست غمت ، وای نرگس و گل فرش حریم حرمت
از حسرت پابوس تو‌ای سرو روان ، افتاده گل و سبزه به زیر قدمت

صادرات فرش دستباف ایران به عنوان گوهری هزار رنگ که به عنوان برترین و محبوب ترین کلای صادراتی غیر نفتی خواستگاه ویژه ای در سرتاسر دنیا را دارا می باشد در گرو توجه به مجموعه عوامل تولید آن می تواند بیش از پیش رونق یافته و موجب افزایش آورده های ارزی ایران زمین باشد. توجه به موارد زیر می تواند در تحقق این گام مهم موثر قرار گیرد.

• تدوین استراتژی فروش و معرفی فرش دستباف ایرانی به بازارهای جدید و کمتر پرداخته شده.
• طراحی مجموعه ای منسجم و کامل از قابلیت های موجود بازار فرش دستباف در ایران و معرفی مطلوب آن به خریداران جهانی.
• طراحی شبکه ملی فرش دستباف ایران با حضور تمامی فعالان این حوزه جهت تدوین برنامه های صادراتی و اولویت های آن.
• افزایش سهم بافندگان ، طراحان و تولید کنندگان مواد اولیه فرش از فروش فرش دستباف ایرانی .
• بروزرسانی طرح ها و اندازه های فرش های تولیدی برای تأمین خواسته ها و نیازهای بازارهای جهانی.
• و …

وجود پتانسیل های فراوان چه به لحاظ فرهنگی و چه به لحاظ تاریخی ، این امکان را برای فرش دستباف ایرانی فرآهم نموده تا بتواند به عنوان یک کالای صادراتی ویژه بیش از گذشته سهم بسزایی در رونق اقتصادی و معرفی ایران به عنوان مهد تمدن و فرهنگ کهن در جهان را به نمایش گذارد.